Doğu Cephesi

Bu yazımızla birlikte artık Türk halkının kahramanlıklarına şahit olacağımız Kurtuluş Savaşı’nın cephelerine geçiyoruz. Bu yazımız ise Kurtuluş Savaşı’nın Doğu Cephesi hakkında olacak. Fakat Doğu Cephesi’ne geçmeden önce genel olarak hangi cephede kimlerle hangi orduyla mücadele edildiğini görelim.

Millî Mücadele ya da bir başka ifade ile Kurtuluş Savaşı; Doğu Cephesi, Güney Cephesi ve Batı Cephesi olmak üzere üç cephede gerçekleşti. Doğu Cephesi’nde Kazım Karabekir Paşa komutasındaki 15. Kolordu, Ermenilerle mücadele ederken, Güney Cephesi’nde Fransızlar ve onların desteklediği Ermenilere karşı direnişi Kuvay-ı Millîye üstlenmişti. Batı Cephesi’nde ise Yunanlara karşı önce Kuvay-ı Millîye daha sonra ise düzenli ordu mücadele
etti.

Doğu Cephesi:

Kurtuluş Savaşı’nın ilk açılan cephesi olan Doğu Cephesi Ermeniler’e açılmıştır. Peki zamanında Millet-i Sadıka (Sadık Millet) olarak nitelendirilen Ermeniler ile sorunlar nasıl başladı?

Ermeniler XIX. yüzyılın sonlarına kadar Osmanlı Devleti’ne bağlılıklarını sürdürmüşlerdir ve Osmanlı topraklarında çok rahat bir şekilde yaşamışlardır. Öyle ki devlet kademelerinde bakanlık, hakimlik gibi üst düzey görevlerde dahi yer almışlardır. Fatih Sultan Mehmet zamanında bir Ermeni Patrikhanesi bile açılmıştır.

1774 Küçük Kaynarca Antlaşması ile Rusya, Osmanlılara bağlı Ortodoksların haklarını koruma yetkisi kazanınca, Ermeniler üzerinde de etkili olmaya başlamıştır. Rusya’nın Ermeniler’den çıkarı ise kendisine bağlı bir Ermeni devleti kurarak bu devlet vasıtası ile Akdeniz’e inmekti.

19. yüzyılın sonlarına doğru Rusya’nın kışkırtmasıyla Ermeniler örgütlenmeye başladı. Hınçak ve Taşnak-Sütyun cemiyetleri kuruldu.

Ermeniler XX. yüzyılın başlarında Osmanlı Bankasını bastılar, 1904’de Sason isyanını; 1914’de Zeytun İsyanını çıkardılar. II. Abdülhamit’e suikast
düzenlediler.

1.Dünya Savaşı’nda ise Ermeniler Ruslar ile birlikte bu güne kadar sırt sırta yaşadığı Türk halkına karşı katliamlar yapmaya başladılar. Bu nedenle Ermeniler 14 Mayıs 1915’de çıkarılan Tehcir Kanunu ile Suriye bölgesine göç ettirildi.

Hatırlanacağı üzere I. Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rusya’da Çarlık rejimi yıkılarak Sovyet Rusya kurulmuştu. Rusya ülke içinde otoritesini sağlamakla uğraştığı için, Brest Litowsk Antlaşması’nı imzalamış ve
savaştan çekilmişti. Bu antlaşmaya göre ise Rusya işgal ettiği yerleri boşaltmış, 93 Harbi’nde ele geçirdiği Kars, Ardahan ve Batum’u (Elviye-i
Selase) Osmanlı Devleti’ne bırakmıştı. Ermeniler ise Kafkasya’da oluşan bu otorite boşluğundan yararlanan Ermeniler, merkezi Erivan olan bir Ermenistan Devleti kurdular. (28 Mayıs 1918)

Paris Konferansında, Doğu Anadolu’da, Ermeni devletinin kurulması kabul edildi.

Artık Büyük Ermenistan (Megali Armenia) düşünü gerçekleştirme zamanının geldiğini düşünerek harekete geçen Ermeniler, Erzurum ve Van’a saldırarak köy ve kasabaları yakmaya ve Türkleri öldürmeye başladılar.

Kazım Karabekir Paşa bölgede yaşanan Ermeni olayları nedeniyle komutanı olduğu 15. Kolordu’yu dağıtmamıştı. Zira bu ordu Ermeniler için bir nebze de olsa caydırıcı bir unsurdu. Doğu Anadolu’nun Ermenilerin eline geçmesini önlemek için ise Doğu Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti kuruldu.

Son olarak Sevr Antlaşması‘na Ermeni Devleti’nin kurulmasını öngeren bir madde konulmasıyla Ermeniler’in şiddeti dozunu iyice artırmıştı.

Bu gelişmeler üzerine TBMM Kazım Karabekir Paşa’yı Doğu Cephesi komutanlığı’na atadı ve Milli Mücadele’nin ilk askeri cephesi Ermeniler’e karşı açılmış oldu.

Kazım Karabekir komutasındaki 15.Kolordu ( Doğu Cephesi Komutanlığı) Sarıkamış ve Kars’ı Ermenilerden kurtardı. İlerleyişini sürdüren Türk ordusunun Gümrü’ye yaklaşması üzerine Ermeniler barış istediler.

Gümrü Antlaşması (3 Aralık 1920) :

Türk Ordusu’nun ilerleyişi üzerine Ermeniler ateşkes istemiştir. Bu ateşkes isteği üzerine Ermenilerle Gümrü Antlaşması imzalanmıştır.

Ermenilerle imzalanan Gümrü Antlaşması’na göre;

• Ermenistan TBMM’yi tanıyacaktır.
• Doğu sınırı Aras nehri Çıldır Gölü hattına kadar uzatılacaktır.
• Kars, Sarıkamış, Kağızman, Kulp ve Iğdır Türk Devleti’ne verilecektir.
• Ermenistan Türk toprakları üzerindeki iddialardan vazgeçecek ve Sevr Antlaşması’nı tanımadığını ilan edecektir.
• Düşman ordusuna katılarak Türklere karşı silah kullanmış veya öldürme olaylarına katılmış olanların dışında kalan Ermeniler, isterlerse altı ay içinde Türkiye’ye dönebileceklerdir.
• Ermenistan, TBMM Hükümeti’ne düşmanca harekette bulunmayacaktır.

Gümrü Antlaşması’nın Önemi:

• TBMM’nin imzaladığı ilk antlaşmadır.
• TBMM’nin uluslararası alanda sağladığı ilk askerî ve siyasi başarıdır.
• TBMM’yi ve Misak-ı Milli’yi tanıyan ilk devlet Ermenistan olmuştur.
• Sevr Antlaşmasına ilk darbe vurulmuştur.
• Doğudaki güçleri batıya kaydırma imkanı oluşturmuştur.
• TBMM bu antlaşmada “Türkiye” adını kullanmıştır. Böylece ilk defa bir antlaşmada Türkiye ifadesi kullanılmıştır.
• Gümrü Antlaşması Türkiye’nin Sovyet Rusya ve Gürcistan’la dış ilişkiler kurmasını kolaylaştırmıştır.

Doğu Sınırını Şekillendiren Antlaşmalar:

Bu bilgiler MEB ve Akademik kaynaklar referans kullanılarak hazırlanmıştır.