Ekonomi Alanında Yapılan İnkılaplar

Bu yazımızda ekonomi alanında yapılan inkılaplar konusunu ele alacağız. Ekonomi alanında yapılan inkılaplar konusu birçok alt başlığı içerdiğinden birazcık uzun olacak fakat çok fazla detaya inmeyeceğimiz için pek sıkılacağınızı düşünmüyorum.

Ekonomi alanında yapılan inkılaplar konusunda; tarım alanındaki gelişmeleri, ticaret alanındaki gelişmeleri, sanayi alanındaki gelişmeleri ve ulaşım alanındaki gelişmeleri inceleyeceğiz.

Ekonomi alanında yapılan inkılaplar konumuza giriş yapmadan önce daha önce yani Osmanlı döneminde neden ulusal bir ekonominin kurulamadığının nedenlerini inceleyelim.

Osmanlı Dönemi’nde ulusal bir ekonominin kurulamamasının nedenlerinden bazıları şunlardır:

• Kapitülasyonlar,
• Teknik bilgi yetersizliği,
• Sermaye yokluğu,
• Yeni yatırım yapacak sanayici ve tüccarların olmaması,
• Uzun süren I. Dünya Savaşı ve ardından yapılan Millî Mücadele’nin, Türk milletinin ekonomik kaynaklarını tüketmesi,
• Bankacılık, ticaret, ulaşım sektörlerinin yabancıların elinde olması,
• Sanayi İnkılâbı’nın gerçekleştirilememesi,
• Duyun-u Umumiye (Genel Borçlar İdaresi),
• Tarımın ilkel yöntemlerle yapılması,
• Yeraltı ve yerüstü kaynaklarının yabancıların eline geçmesi.

Türkiye’nin tüm olumsuzluklar karşısında ekonomik bir savaş da vermesi gerekiyordu.

Siyasal, askerî zaferler ne kadar büyük olurlarsa olsunlar, ekonomik zaferlerle taçlandırılmazlarsa meydana gelen zaferler devamlı olmaz, az zamanda söner.

Mustafa Kemal Atatürk

1 Mart 1922’de TBMM ekonomi hedeflerini belirlemeye çalışmıştır. Bu hedefler;

• Sanayiyi canlandırmak ve modern araçlara sahip olmak,
• Ormanları iyi hale getirmek,
• Toplum menfaatini doğrudan ilgilendiren kuruluşları ve iktisadi girişimleri gücümüz oranında devletleştirmek,
• Madenleri işletmek ve bu alana yönelen sermayeyi himaye etmek,
• Ekonomik bağımsızlığın korunabilmesi için bütçeyi ekonomik yapı ile uygun tutmak.

Mustafa Kemal ise ekonomi ilkelerini şu şekilde belirlemişti:

• Milli sermayeye dayalı bağımsız yapı oluşturmak,
• Bütçe denkliğini korumak,
• Dışa bağımlı olmamak,
• Milli parayı her şekilde korumak,
• Özel sektörde gelişmeyi sağlamak,
• Devleti halka destek verir hale getirmek.

Konumuza kısa bir giriş yaptıktan sonra ekonomi alanında yapılan inkılaplar yazımıza İzmir İktisat Kongresi’nin toplanması ile devam edelim.

İzmir İktisat Kongresi (17 Şubat-4 Mart 1923) :

Yeni kurulan Türk devletinin ekonomi politikalarını belirlemek amacıyla Lozan Görüşmeleri‘nin kesildiği sırada 17 Şubat 1923 tarihinde İzmir’de çiftçi, tüccar, sanayici ve işçi temsilcilerinin katılımı (1135 delege) ile İktisat Kongresi toplanmıştır.

💯 Kongre başkanlığını Kazım Karabekir yapmıştır.

Kongrede yapılan çalışmalar sonucunda ekonomik kalkınmanın temel şartının ekonomik bağımsızlık olduğu belirtilmiş ve Misak-ı İktisadi (Ekonomi Andı – Milli Ekonomi İlkesi) kabul edilmiştir.

İzmir İktisat Kongresi’nde millî ekonominin kurulması için şu kararlar alınmıştır:

• Küçük işletmelerden büyük işletmelere geçilecektir.
• Demiryolu ulaşımına öncelik verilecektir.
• Vergi ve toprak reformu yapılacaktır.
• Girişimcileri destekleyen bir banka kurulacaktır.
• Anonim şirketlerinin kurulması kolaylaştırılacaktır.
• Özel teşebbüsün yapamadıklarını devlet üstlenecek; devlet ekonomik görevleri de olan bir organ olacaktır.
• Hammaddesi yurt içinde olan ürünlerle ilgili sanayi dalları kurulacaktır.
• Çalışma koşulları iyileştirilecek; çalışanların sendikalaşması sağlanacaktır.
• Yabancıların elinde bulunan işletmeler satın alınarak millileştirilecektir.
• Kapitülasyonlar kaldırılacaktır.
• Toprağı olmayan çiftiçiye toprak verilmesi sağlanacaktır.
• Yerli mallar denizde ve karada ucuz şekilde taşınacaktır.
• Yer altı zenginlikleri saptanacaktır.
• Üretimde temek tüketim mallarına öncelik verilecektir.
• Yerli malı kullanımı teşvik edilecektir.
• Sanayiyi teşvik edici yasalar çıkarılacaktır.

Alınan bu kararlarla ekonomide verimlilik arttı. Ülke ekonomisi düzene girdi. Millî kaynaklardan tasarruf sağlandı. Ekonomide dışa bağımlılığı azalan Türkiye, buna eş olarak siyasal anlamda da gücünü artırdı.

💯 İzmir İktisat Kongresi’nde Okuma Bayramı kabul edilmiştir.

Tarım Alanındaki Gelişmeler:

• 1924 yılında Manisa’da Tütüncüler Fabrikası kuruldu.
• 1924 yılında Ziraat Bankası anonim şirkete dönüştürüldü ve bankanın sermaye ve şube sayısı artırıldı.
• 1925 yılında Aşar vergisi kaldırıldı. Aşar vergisinin kaldırılmasıyla üretimin devamlılığı sağlanmış oldu. (Halkçılık İlkesi)
• 1925 yılında yabancılardan Tütün İdaresi satın alındı. Böylece tütün işleme hakkı Türkler’e geçti.
• 1925 yılında modern tarım usullerinin öğretilmesi amacıyla Atatürk Orman Çiftliği açıldı.
• 1925 yılında çifçinin tohum ve gübre ihtiyacını karşılamak amacıyla ilk tohum ve gübre ıslah istasyonu açıldı.
• 1929 yılında köylüye toprak dağıtılması kararı alındıysa da yeterli sulama, makine ve sermaye imkanının olmaması gibi nedenlerle başarı sağlanamadı.
• 1931 yılında zirai yaşamın geliştirilmesi amacıyla I. Ziraat Kongresi toplandı.
• 1932 yılında çiftçinin her türlü ihtiyacının giderilmesi amacına yönelik olarak Zirai Donatım Kurumu açıldı.
• 1933 yılında tarımın bilimsel yöntemlerle gelişmesini sağlamak amacıyla Yüksek Ziraat Enstitüsü kuruldu.
• 1936 yılında Tarım Kredi Kooperatifleri kuruldu. İlk kooperatif İçel’in Tekir köyünde kuruldu.
• 1937 yılında Ziraat Kombinaları‘nın kurulmasıyla Tarım İşletme Müdürlüğü’nün temelleri atıldı.
• 1938 yılında fındık üretimini ve dağıtımının düzene sokulması amacıyla Giresun’nda Fiskobirlik açıldı.
• 1938 yılında ürün piyasasını düzenleme görevini üstlenen Toprak Mahsülleri Ofisi (TMO) açıldı.

Ticaret Alanındaki Gelişmeler:

• 1924 yılında özel sektörü destekleme amacı ile İş Bankası kuruldu.
  • İŞ BANKASI CUMHURİYETİN İLK ÖZEL BANKASIDIR.
  • İlk genel müdürü Celal Bayar‘dır.
• 1924 yılında ilk milli sigorta olan Anadolu Sigorta kuruldu.
• 1924 yılında ilk madeni para basıldı.
  • 💯 Bu parayı aynı zamanda İstiklal Madalyasını da tasarlayan Mesrur İzzet Bey yapmıştır.
• 1924 yılında Yavuz Zırhlısı’nın bakımı için Gölcük Tersanesi kuruldu.
• 1925 yılında Sanayi ve Ticaret Odaları Yasası çıkarıldı. Bu yasaya göre ticaret ve sanayi ile uğraşanların odalara üye olması zorunlu tutulmuştur.
• 1925 yılında limanların idaresi ve her türlü teknik ihtiyacının karşılanmasına yönelik olarak Liman İşletmeleri kuruldu.
• 1926 yılında tüm karasularını millileştiren KABOTAJ KANUNU kabul edildi. (Milliyetçilik İlkesi)
• 1927 yılında özel bir banka olan Eskişehir Bankası kuruldu.
• 1927-1933 yılında günümüzdeki ismi “İlbank” olan İller Bankası kuruldu.
• 1927 yılında İngiliz firması tarafından Osmanlıca olarak ilk kağıt banknot basıldı.
• 1928 yılında İzmir’de Egebank kuruldu.
• 1929 yılında İMKB (BİST) ‘in temelini oluşturan Menkul Kıymetler Borsalar Kanunu kabul edildi.
• 1929 yılında Dünya Mali Krizi’ne karşı tedbir olarak Türk Parasını Koruma Kanunu kabul edildi. (Milli Para Politikası)
• 1929 yılında yine Dünya Mali Krizi’ne karşı tedbir olarak Koruyucu Gümrük Yasası kabul edildi. Böylece gümrük vergileri yükseltildi.
• 1929 yılında denizciliğin gelişmesi amacıyla Deniz Ticaret Kanunu kabul edildi.
• 1930 yılında Merkez Bankası kuruldu.
• 1933 yılında kamu bankası olan Halkbank kuruldu fakat faaliyetlerine 1938 yılında başladı.
• 1933 yılında özel bir banka olan Zonguldak Yatırım Bankası kuruldu.
• 1936 yılında yine özel bir banka olan Kayseri Milli İktisat Bankası kuruldu.
• 1936 yılında dış ticaretin canlandırılması amacıyla İzmir Uluslararası Fuarı açıldı.
• 1937 yılında denizcilikle uğraşanlara kredi sağlamak amacıyla Deniz Bank kuruldu.

Sanayi Alanındaki Gelişmeler:

• 1924 yılında Türk madenciliğine katkı sağlamak amacıyla Taş Kömürü Kurumu açıldı.
• 1925 yılında Sanayi ve Maadin Bankası kuruldu.
• 1926 yılında Emlak ve Eytam Bankası kuruldu.
• 1927 yılında özel sektörün canlandırılması amacıyla Teşvik-i Sanayi Kanunu kabul edildi.
• 1930 yılında Sanayi Kongresi toplandı.
• 1932 yılında sanayi alanına düşük faizli kredilerle destek vermek amacıyla Türkiye Sanayi Kredi Bankası kuruldu.
• 1933 yılında liberalizmin fayda sağlamaması üzerine Devletçilik uygulamasına geçildi.
• 1933 yılında I. Beş Yıllık Sanayi Planı hazırlandı fakat 1934 yılında uygulamaya koyuldu.
• 1933 yılında ilk kamu yatırımı bankası olan Sümerbank kuruldu.
• 1935 yılında MTA’nın bulduğu madenleri işlemek üzere Etibank kuruldu.
• 1935 yılında madenlerin araştırılıp kalite tespitinin yapılması amacıyla Maden Tetkik Arama Enstitüsü kuruldu.
• 1936 yılında cumhuriyetin ilk barajı olan Çubuk Barajı açıldı.
• 1938 yılında II. Beş Yıllık Sanayi Planı hazırlansa da II. Dünya Savaşı nedeniyle uygulanamadı.

Teşvik-i Sanayi Kanunu (28 Mayıs 1927) :

Teşvik-i Sanayi Kanunu 1927 yılında özel girişimcileri teşvik etmek amacıyla kurulmuştur.

Teşvik-i Sanayi Kanunu’na göre ; özel girişimciler özel gümrük indiriminden yararlanacak, bedelsiz hazine arazileri alabilecek, bazı vergilerden de muaf tutulacak, ucuz kredi alabileceklerdi.

Bu kanun 1929 Dünya Ekonomik Bunalımı’na kadar özellikle çimento, şeker ve dokuma sektörlerinde üretim artışını sağladı. Ancak Dünya Ekonomik Bunalımı kanunun tam anlamıyla uygulanmasını engelledi. Ayrıca bu kanun, özel sektörün yeterli sermaye sahip olmaması, teknik bilgi yetersizliği ve eleman yetersizliği gibi nedenlerle de istenilen sonucu vermemiştir.

💯 Bu kanunun etkisiyle sadece Uşak Şeker Fabrikası açılabilmiştir.

Atatürk Dönemi Açılan Bankalar:

Şimdi ekonomi alanında yapılan inkılaplar konumuzun son başlığı olan ulaşım alanındaki gelişmelere göz atalım.

Ulaşım Alanındaki Gelişmeler:

Demiryolları 🚂:

• 1924 yılında ülkemizin ilk kamu işletmesi olan Devlet Demiryolları kuruldu.
• 1928 yılında Demiryolları ulusallıştırılmaya başlandı.
• Osmanlı Devleti’nden kalmış olan hatlara ilave olarak;
  • Ankara-Kayseri-Sivas-Erzurum
  • Zonguldak-Ankara
  • Sivas-Samsun-Çarşamba
  • Sivas-Malatya-Fevzi Paşa
  • Malatya-Diyarbakır
  • Balıkesir-Kütahya-Kuzey Batı hatları açıldı.

Havayolları 🛬:

• 1925 yılında Teyyare Cemiyeti kuruldu.
• 1926 yılında Teyyare Makinist Okulu kuruldu.
• 1926 yılında Kayseri Uçak ve Motor Fabrikası kuruldu.
• 1932 yılında Vecihi Hürkuş tarafından ilk sivil havacılık okulu açıldı.
• 1933 yılında Hava Yolları Devlet İşletme İdaresi açıldı. Bu kurum 1938 yılında ise Hava Yolları Genel Müdürlüğü oldu.
• 1935 yılında Türk Kuşu kuruldu. İlk müdürü ise Abdurrahman Türkkuşu‘dur.
• 1936 yılında Eribe Hanım hava şehidi ilk kadın oldu.

Denizyolları 🚢 :

• 1926 yılında Kabotaj Kanunu kabul edildi. Kabotaj Kanunu ile Türk kara sularında yalnızca Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarına gemi işletme hakkı verildi.
• Türkiye Seyriseferain İdaresi düzenlendi.
• 1937 yılında Deniz Bankası kuruldu.
• Devlet Deniz Yolları Genel Müdürlüğü kuruldu.

NOT: Bu yazıdaki bazı bölümler Ramazan Yetgin’in notlarından alınmıştır.

Bu bilgiler MEB ve Akademik kaynaklar referans kullanılarak hazırlanmıştır.