Bu yazımızın konusu Soğuk Savaş döneminde Türkiye. Soğuk Savaş döneminde Türkiye konumuzda Soğuk Savaş dönemindeki Türk dış politikasından ve Türkiye’de yaşanan gelişmelerden bahsedeceğiz.
Soğuk Savaş Döneminde Türk Dış Politikası:
Türkiye, cumhuriyeti ilan etmesinden beri kendisi açısından büyük bir tehdit oluşturan SSCB ile iyi ilişkiler kurma yoluna gitti. Hatta SSCB ile Saldırmazlık Paktı imzaladı. Fakat SSCB, İkinci Dünya Savaşı sonrası bu paktı yenilemedi. Üstelik birde Türkiye’den Doğu Anadolu’dan toprak,
İstanbul Boğazı ve Çanakkale Boğazı’ndan üs talep etti.
Türkiye bunun üzerine Truman Doktrini ve Marshall Yardımları ile kendisini Batı Bloku’na yakınlaştırdı. Fakat Türkiye’nin hala güvenlik sorunu vardı. Türkiye kendisini güvenli hale getirebilmek için Avrupa Konseyi’ni fırsat olarak değerlendirerek uluslararası ilişkilerde devamlı bir dost ve müttefik aramaya başladı.
Böylece Türkiye Marshall Yardımları kapsamına dahil olabilmek ve SSCB tehdidine karşı kurulmuş olan NATO’ya üye olabilmek için kuruluşundan üç ay sonra Avrupa Konseyine katıldı.
Türkiye’nin NATO’ya Üye Olması (1952) :
Türkiye’nin NATO’ya girmek istemesinin nedenlerini toparlayacak olursak;
- SSB tehdine karşı güvenlik sorununu ortadan kaldırmak,
- ABD ile bağları güçlü tutarak Türk ordusunu modernize etmek,
- Ekonomik gelişmişliği sağlamak.
17 Ekim 1951 tarihinde toplanan NATO Konseyi Türkiye’nin birliğe katılmasını onayladı ve 19 Şubat 1952 tarihinde ise TBMM, Türkiye’nin NATO’ya üyeliğini onayladı.
ABD’nin Türkiye’yi NATO’ya kabulünün gerekçelerinden bazıları şunlar olmuştur:
- Türkiye’nin Kore Savaşı‘ndaki katkıları,
- Türkiye’nin stratejik konumu,
- ABD’nin SSCB’ye karşı Türkiye’den üs talebi.
- Türkiye’nin Orta Doğu ve petrol bölgelerine yakınlığı,
- Doğu Avrupa ülkelerinin hızla silahlanmaya başlaması,
- SSCB tarafından komünizmin Yunanistan ve Türkiye’ye yayılabileceği endişesi.
Türkiye’nin NATO’ya üyeliğine SSCB çok sert tepki verse de artık bir NATO üyesi olan Türkiye bu tehdide boyun eğmedi.
Balkan Paktı’nın Kurulması (1953) :
ABD ve NATO, SSCB’yi etkisizleştirmek için “Çevreleme Politikası” uygulamaya başladı.
Çevreleme Politikası gereği atılan adımlardan biri de Balkan İttifakı (Balkan Paktı) oldu.
Balkan Paktı, 2 Şubat 1953 tarihinde Türkiye, Yunanistan ve Yugoslavya arasında “Dostluk ve İşbirliği Antlaşması” nın imzalanmasıyla kuruldu. Kurulan bu paktın amacı, üye ülkeler arasında ekonomik ve kültürel işbirliğini geliştirmek, sorunları barışçıl yollarla çözmek ve ortak savunma konusunda işbirliği yapmaktır.
Bağdat Paktı (1955) :
Bağdat Paktı, Türkiye ile Irak arasında 24 Şubat 1955 tarihinde kuruldu. Orta Doğu’da savunma ve güvenliği sağlama ve amacıyla kurulan bu pakta daha sonra İngiltere, Pakistan ve İran da katıldı.
Paktın diğer bir amacı da SSCB tehdidine karşı Arap ittifakının kurulmasıydı fakat Irak dışında hiçbir Arap ülkesi pakta katılmadı. Hatta SSCB Bağdat Paktı karşıtı taraftarlar bulup Orta Doğu’ya daha kolay yerleşti. Böylece Bağdat Paktı amacına ulaşamadığı gibi Türkiye’nin Arap dünyası ile olan ilişkilerine de zarar verdi.
1958 yılında Irak’taki krallık rejiminin yıkılmasıyla Irak pakttan ayrıldı. Irak’ın pakttan ayrılmasıyla paktın merkezi Ankara oldu. 1959 yılında ise paktın adı “Merkezi Antlaşma Örgütü (CENTO)” olarak değiştirildi. 20 yıl devam eden örgütten İran ve Pakistan’da ayrılınca pakt fiilen sona ermiş oldu.
Türkiye, 1960’lı yıllarda Kıbrıs Meselesi’nin de ortaya çıkmasıyla beraber Batı Bloku’ndan beklediği desteği bulamadı ve uluslararası politikada yalnızlığa düştü.
Şimdi Soğuk Savaş döneminde Türkiye konumuza Soğuk Savaş döneminde Türkiye’de yaşanan gelişmeler ile devam edelim.
Soğuk Savaş Döneminde Türkiye’de Yaşanan Gelişmeler:
Siyasette Yaşanan Gelişmeler:
Soğuk Savaş döneminde Türkiye’de siyaset alanından yaşanan gelişmeler şunlardır:
Demokrat Parti’nin Kurulması (1946) :
Devlete veya şahıslara ait tarım arazilerinin yeterli toprağı olmayan çiftçilere dağıtılmasını öngeren Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu (ÇTK), İkinci Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle mecliste gündeme geldi. Fakat şahıslara ait toprakların 5000 dönümünden fazlasının kamulaştırılacak olması hem CHP içinde hem de kamuoyunda tepkilere yol açtı. Özellikle Adnan Menderes, Refik Koraltan, Emin Sazak gibi siyasetçilerin bulunduğu grup bu yasaya muhalif oldu.
ÇTK, 14 Mayıs 1945’te mecliste görüşülmeye başlandı ve mecliste şiddetli tartışmalar yaşandı. CHP kendi içersinde bölünmüştü. Bu nedenle meclis içinde sadece tek parti olması CHP’den başka partilerin de olması gerekliliğini ortaya koydu.
Yaşanan bu süreç sonunda mecliste güven oylamasına gidildi. Adnan Menderes, Celal Bayar, Refik Koraltan, Fuat Köprülü, Emin Sazak, Hikmet Bayur ve Recep Peker gibi milletvekilleri güvensizlik oyu kullandı.
Yaşanan bu gelişmelerin ardından Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan tarafından meclis grup başkanlığına “Dörtlü Takrir” adı altında ülke ve parti içi liberalleşme istekleri sunuldu fakat bu takrir kabul edilmedi.
Dörtlü Takrir’de imzası bulunan Fuat Köprülü, Adnan Menderes ve daha sonra da Refik Koraltan partiden ihraç edilirken Celal Bayar ise partiden istifa etti.
3 Aralık 1945’te CHP’den ayrılan Celal Bayar yaptığı basın toplantısında
Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan ile yeni bir parti kuracaklarını, partinin adının Demokrat Parti olacağını ifade etti. Ve 7 Ocak 1946 tarihinde Demokrat Parti resmen kurulmuş oldu. Celal Bayar ise partinin genel başkanlığına getirildi.
Demokrat Partinin Kurulması ile;
- Türkiye tarihinde ilk defa tek dereceli seçim sistemi kabul edildi. (Tek dereceli seçim, seçmenlerin temsilcilerini doğrudan doğruya belirlemesidir.)
- Gazete kapatma yetkisi mahkemelere verildi.
- Üniversitelere özerklik verildi.
- Toprak Mahsulleri Vergisi kaldırıldı.
1946-1950 Seçimleri:
Demokrat Parti’nin kurulmasından sonra 13 parti daha kuruldu. Böylece ilk defa 1946 seçimlerine birden fazla parti katılmış oldu.
Tek dereceli seçim sistemine göre 1946 yılında yapılan seçimleri CHP kazanmış ve Demokrat Parti ise 62 (kesin rakam değil. 60-70 arası diyebiliriz.) milletvekili ile meclise girdi.
Demokrat Parti mecliste muhalefet partisi olarak yer almıştı fakat parti içerisinden bir grup milletvekili yeterince muhalefet yapılamadığını öne sürerek istifa etti ve “Millet Partisi” ni kurdu. Böylece mecliste artık 3 parti vardı.
1950 seçimlerini ise bu sefer % 55 oy oranıyla Demokrat Parti kazandı ve 27 yıllık CHP iktidarı sona ermiş oldu.
1950 seçimleri sonrası iktidara gelen Demokrat Parti’nin genel başkanı Celal Bayar 22 Mayıs 1950 tarihinde Cumhurbaşkanı olurken, Adnan Menderes ise Başbakan oldu.
Demokrat Parti 1950-1954 arasında görev aldığı dönemde şunları gerçekleştirdi:
- Memurlara hafta sonu tatili ücretli hale getirildi.
- İşçilere sendikalaşma hakkı verildi.
- Genel af çıkarıldı.
- Marshall yardımları alındı.
- NATO’ya üye olundu.
Ekonomide Yaşanan Gelişmeler:
1950 seçimleriyle iktidara gelen Demokrat Parti liberal görüşleri benimseyen bir parti olarak çalışmalarını sürdürmüştür. Demokrat Parti’nin iktidara gelmesiyle ekonomi alanında şu gelişmeler yaşanmıştır:
- Kara yollarına önem verilerek köylünün pazara ve kente ulaşması kolaylaşmıştır.
- Traktör sayısındaki büyük artış, verilen tarımsal krediler, köylünün ürününü satacağı pazarlara ulaşması gibi tarım politikaları köylünün yaşam standartlarını artırmıştır.
- Marshall yardımlarından gelen tarım aletleri sonucu üretim arttı. Ekim alanları 14 milyon 542 bin hektara ulaştı.
- Tarımda modernizasyon yaşandı.
- Makina Kimya Enstitüsü Kurumu, Denizcilik Bankası, Et ve Balık Kurumu, Türkiye Çimento Sanayi Anonim Şirketi, Azot Sanayi Türkiye Anonim Şirketi, Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı, T.C. Turizm Bankası, Yem Sanayi Anonim Şirketi, Ereğli Demir Çelik Fabrikaları, Devlet Malzeme Ofisi gibi önemli kuruluşlar kuruldu.
- Limanlar, barajlar, köprüler ve köy içme suları vatandaşların hizmetine sunuldu.
- 1956 yılında genç mühendis Necmettin Erbakan’ın girişimiyle Türkiye’nin ilk yerli motorunu üretmek için temeli atılan “Gümüş Motor“, 20 Mart 1960’ta dönemin Maliye Bakanı Hasan Polatkan tarafından açılmıştır.
Sosyal ve Kültürel Alanda Yaşanan Gelişmeler:
Soğuk Savaş döneminde Türkiye konumuzda son olarak sosyal ve kültürel gelişmelere değinelim. Soğuk Savaş döneminde sosyal ve kültürel alanda yaşanan gelişmelerden bazıları şunlardır:
- Resimde Nuri İyem, Neşet Günal gibi sanatçıların yanı sıra Orhan Peker, Nedim Günsür, Adnan Çoker başarılı sanatçılar eserlerini vermiştir.
- Türk sinemasının “Koca Çınar” olarak bilinen yönetmen Ömer Lütfi Akad bu dönemde önemli filmlere imza atmıştır. Ömer Lütfi Akad’ın yönettiği “Kanun Namına” isimli polisiye film ile sinema alanında önemli adımlar atılmaya başlanmıştır.
- İlk renkli Türk filmi olan Halıcı Kız, Muhsin Ertuğrul tarafından bu dönemde çekilmiştir.
- Devlet Tiyatroları Muhsin Ertuğral tarafından başarılar yakalamıştır.
- “Üç Kemal” olarak adlandırılan Orhan Kemal, Yaşar Kemal ve Kemal Tahir köyü konu alan romanları köy edebiyatının ilk örneklerini vermişlerdir.
- Garip, Hisarcılar ve İkinci Yeniciler edebiyat alanında yeni akımlar olarak ortaya çıkmıştır.
- Caz, Rock and Roll Türkiye’de yayılırken radyo ve plaklar önem kazanmıştır.
- Zeki Müren, Neşet Ertaş ve Müzeyyen Senar dönemin ünlü sanatçıları olmuştur.
- 1952 Helsinki Olimpiyatları’nda serbest güreşte 52 kiloda Hasan Gemici ile 62 kiloda Bayram Şit altın madalya kazanmıştır. 1956 Melbourne Olimpiyatları’nda da Mustafa Dağıstanlı, Hamit Kaplan ve Mithat Bayrak altın madalya kazanmıştır.
- Türk Millî Takımı ilk olarak 1954 Dünya Kupası’na katılmış, 1956 yılında da Macaristan’ı 3-1 yenerek adından söz ettirmiştir.
- Verem Savaş Dispanserleri ile Ankara Ebe ve Hemşire Okulu hizmete açılmıştır.
- İnsanların refah seviyesinin yükselip tüketimin artmasıyla köyden kente göçler başlamıştır.
Bu bilgiler MEB ve Akademik kaynaklar referans kullanılarak hazırlanmıştır.
