II.Mahmut Islahatları

Dağılma Dönemi dediğimiz 19. yüzyılda II.Mahmut ve onun çocukları olan Abdülmecit ve Abdülhamit’in yaptığı ıslahat çalışmaları önemli bir yer tutmaktadır.

Daha önce yapılan ıslahatlarda devletin otoritesini sağlamak birincil hedef iken, 19. yüzyılda yapılan yenilik hareketlerinde ise devleti dağılmaktan kurtarma asıl amaç haline gelmiştir. Ayrıca bu dönemde de Batı’nın askeri ve teknik üstünlüğü yakalanmak istenmiştir.

Özellikle II.Mahmut döneminde yapılan ıslahatlarda sadece askeri değil eğitim, yönetim, hukuk ve ekonomi alanlarında da birçok reform yapılmıştır.

Bu yazımızda II.Mahmut döneminde yapılan ıslahatları tek bir başlık halinde değil alanlarına göre gruplandırarak anlatmaya çalışacağız. Ama önce 19. yüzyılda yapılan ıslahatların özelliklerine genel hatları ile değinelim.

19. Yüzyıl Islahatları’nın Genel Özellikleri :

• Bu dönemde hemen hemen her alanda ıslahat yapılmıştır.
• Islahatların temel amacı devleti dağılmaktan kurtarmaktır.
• Milliyetçilik akımlarından kaynaklı bağımsızlık çabalarına engel olmak istenildi.
• Avrupalı devletlerin Osmanlı içişlerine karışması engellenmek istendi.
• Yapılan ıslahatlar sonucu anayasal belgeler ortaya çıkmış, ilk defa halk yönetime katılmış yani demokratikleşme hareketleri başlamıştır.
• Yapılan ıslahatlarda Avrupa örnek alınmıştır.

Sened-i İttifak (1803) :

Ayanlar merkezi otoritenin zayıflaması ile ortaya çıkan yerel güçler olup özellikle tımar sisteminin zayıflayıp iltizam sistemine geçilmesiyle iyice güçlenmişlerdir.

Sened-i İttifak; ayanlar ile II.Mahmut arasında yapılan bir sözleşmedir. Sened-i İttifak’ın amacı ayanları devlete bağlayarak merkezi otoriteyi güçlendirmek ve yapılacak yeniliklerde ayanların desteğini alabilmektir.

Sened-i İttifak’ın imzalanmasına Alemdar Mustafa Paşa öncülük etmiştir ki zaten kendisi de bir Rusçuk ayanıdır. Bu sözleşmeye göre padişah ayanların varlığını ve haklarını tanırken, ayanlar da padişahın otoritesini tanıyacak padişaha ve devlet emirlerine bağlı kalacaklardır.

Sened-i İttifak’ın bazı maddeleri ise şunlardır:

• Ayanlar çıkabilecek ayaklanmaların (özellikle Yeniçeri isyanları) bastırılması için yardım edecektir.
• Padişah aşırı vergi koymayacak, yapılacak vergiler ayanlarla hükümet arasında yapılacak görüşmelerle belirlenecektir.
• Ayanlar, Sadrazam’ın uygun olmayan kanunlarına karşı çıkabilecektir.

II.Mahmut Döneminde Yönetim (İdari) Alanında Yapılan Islahatlar:

• Orhan Bey döneminde kurulan Divan-ı Hümayun kaldırılarak yerine Heyet-i Vükela kuruldu.
• Divan üyeleri bakanlığa (nazırlığa) dönüştürüldü.

• Devlet memurlarının yargı ve terfi işlemleri için Meclis-i Valay-ı Ahkâm-ı Adliye’nin kuruldu.
• Yönetim işlerini planlamak ve ıslahat hareketlerinde devlete yardımcı olmak amacıyla Dar-ı Şuray-ı Bab-ı Ali kuruldu.
• Bayındırlık meclisi olarak Meclis-i Nafıa kuruldu.
• Devletin bazı hallerde yöneticilerin mallarına el koyması anlamına gelen Müsadere Sistemi kaldırılarak özel mülkiyet güvence altına alındı.
• Tımar Sistemi kaldırıldı ve memurlar maaşa bağlandı.
• Memurlara nişan ve rütbe verilmesi karara bağlandı.
• Memurlar dahiliye ve hariciye olarak ikiye ayrıldı.
• Memurlara kıyafet düzenlemesi getirilerek ceket,pantolon ve fes giymeleri zorunlu hale getirildi.
• Devlet memuru yetiştirme amacıyla Mekteb-i Maarif-i Adliye açıldı.
• Din farkı gözetilmeyeceğine dair ferman yayınlandı.

“Ben Müslüman’ı camide, Hıristiyan’ı kilisede, Musevi’yi havrada görmek isterim.”

II.Mahmut

• Eyaletler vilayetlere dönüştürüldü ve illerin başına “müşir” denilen valiler atandı. Bunlara bağlı olarak sancak düzeyinde “feriklikler” kuruldu. Bu uygulamalarla ayanlıklar kaldırılmış oldu.
• Köy ve mahalle muhtarlıkları kuruldu.
• Pasaport uygulaması başlatıldı.
• Mürur Tezkeresi uygulaması başlatılarak ülke içindeki seyahatlere denetim getirildi. Bundaki amaç köyden kente göçleri kontrol altına almaktı.
• Posta Teşkilatı kuruldu.
• Bu dönemde görülen salgın hastalıklar çok büyük ölümlere neden olduğu için Karantina uygulaması başlatıldı.
• II.Mahmut, resmini devlet dairelerine astırdı. (Tasvir- Hümayun)
• Belediye işlerini düzenlemek amacıyla İhtisab Nezareti kuruldu.

II.Mahmut Döneminde Askeri Alanda Yapılan Islahatlar :

• Alemdar Mustafa Paşa’nın isteği ile kaldırılan Nizam-ı Cedit ordusunun yerine Avrupa tarzında eğitim yaptırılan Sekban-ı Cedit Ocağı kuruldu. Bu ocak yeniçerilerin tepkisini çekmiş ve Kandıralı isyanı sonucunda kapatılmıştır.
• Yeniçerilerin tekrar tepkisini çekmemek amacıyla yeniçeri ocağına bağlı olarak Eşkinci Ocağı kuruldu. Fakat bu ocakta diğerleri gibi yeniçerilerin isyanı sonucu kapatıldı.

Vakay-ı Hayriye (1826 ) ve Yeniçeri Ocağının Kapatılması:

Yeniçerilerin kaldırıldığı olay tarihe Vakay-ı Hayriye (Hayırlı Olay) olarak geçmiştir.

Sancağı şerif çıkartılarak halk ve topçular bir bayrak altında toplanmış ve yeniliklerin önünde büyük bir engel olan yeniçerilere savaş açılmıştır. Bu olay sonrasında 6000’e yakın yeniçeri ölmüş 20.000’e yakın yeniçeri ise sürgün edilmiştir.

Yeniçeri Ocağı’yla beraber, onun içinde giderek güçlenen Bektaşilik Tarikatı da kapatılmıştır.

• Kapatılan Yeniçeri Ocağı’nın yerine adı “Muhammet’in muzaffer askerleri” anlamına gelen Asakir-i Mansurey-i Muhammediye Ordusu kurulmuştur.
• Asakir-i Mansurey-i Muhammediye’nin asker ihtiyacını karşılamak için Mekteb-i Fünun-ı Harbiye kuruldu.
• Askeri amaçlı ilk nüfus sayımı yapıldı.
• Askeri işleri yürütmek ve düzenlemek amacıyla Dar-ı Şuray-ı Askeri kuruldu. (Askerlik Şubesi)
• Ordunun kurmay subay ihtiyacını karşılamak için Mektebi-i Harbiye, ordunun doktor ihtiyacını karşılamak için ise Mekteb-i Tıbbiye kuruldu.
• Tımarlı sipahilerin kalkmasıyla köy ve kasabalarda ortaya çıkan askeri boşluğu doldurmak için Redif Birlikleri kuruldu.
• Ordunun yönetimi için Seraskerlik (Başkomutanlık) makamı oluşturuldu.
• Mehterhane kapatılarak Donizetti Paşalar tarafından Mızıka-ı Hümayun adlı askeri bando okulu kuruldu.

II.Mahmut Döneminde Eğitim ve Kültür Alanında Yapılan Islahatlar :

• İlköğretim İstanbul’da zorunlu hale getirildi.
• Avrupa’ya eğitim için ilk kez öğrenciler gönderildi.
• Askeri okullarda Fransızca zorunlu ders haline getirildi.
• Batılı eğitim veren Rüştiyeler ve Mekteb-i Ulum-ı Edebiye gibi orta öğretim kurumları açıldı.
• Müslüman tercümanlar yetiştirme amacıyla Tercüme Odaları kuruldu.
• Yurtiçine geziler düzenlendi.
• Osmanlı Devleti’nin ilk resmi gazetesi olan Takvim-i Vekay-i Gazetesi 1831’de yayınlandı.

II.Mahmut Döneminde Ekonomi Alanında Yapılan Islahatlar :

• II.Mahmut tarafından yerli malı kullanımı teşvik edildi.
• Memurların kıyafetlerinin yerli malı olma zorunluluğu getirildi.
• İthal malların tüketimi sınırlandırılmaya çalışılmış ve ihracata önem verilmiştir.
• Müslüman tüccara vergi indirimi sağlanmıştır.
• Devletin gelirlerini artırmak amacıyla Evkaf Vekâleti (Vakıflar Müdürlüğü) kurulmuştur.
• Yol yapımına önem verilmiştir.
• Özellikle ordunun ihtiyacına yönelik olarak Feshane, bezhane ve çuha fabrikası gibi birçok tesis kuruldu.

Bu bilgiler MEB ve Akademik kaynaklar referans kullanılarak hazırlanmıştır.