İlk Müslüman Türk Devletlerinde Hukuk

İslamiyet Öncesi Türk Devletlerinde olduğu gibi Türk-İslam Devletlerinde de hukuk ve kanunun üstünlüğü ilkesi benimsenmiştir.

“Memleket tutmak için çok asker ve ordu gerekir. Askeri beslemek için de çok mal ve servete ihtiyaç vardır. Bu malı elde etmek için halkın zengin olması gerekir. Halkın zengin olması için de doğru kanunlar konulmalıdır. Bunlardan biri ihmal edilirse beylik çözülmeye yüz tutar.”

Yusuf Has Hâcip, Kutadgu Bilig, Çeviren: Ayşegül Çakan, s. 80-168 (Düzenlenmiştir.)

İlk Türk-İslam devletlerinde hukuk sisteminin oluşmasında;

• İslamın getirdiği esaslar,
• Oğuzların kabile gelenekleri,
• Köktürk,Uygur,Sasani ve Akhun gelenekleri,
• Fethedilen yerlerdeki eski uygulamalar,
• Divan kararları

etkili olmuştur.

Hukuk Sisteminin Özellikleri:

Şer’i ve Örfi olmak üzere ikiye ayrılırdı.

Kur’an, sünnet, icma ve kıyasa dayanan ortak görüşlerden oluşurdu.

Töre; halkın örf, adet, gelenek ve görenekleri dikkate alınarak ve Şeri hukuka ters olmamak kaydıyla hükümdar tarafından çıkarılan ferman ve kanunlarla oluşturulan hukuktur.

Örfi hukuk hiçbir zaman Şer’i hukuka ters düşemezdi.

Şer’i Hukuk:

? Temelini İslam hukukundan alır.

? Miras, Boşanma, Evlenme, Vakıf ,Ticaret, Hırsızlık,Savaş, Mürted olma (dinden çıkma), zina konuları ilgi alanlarıdır.

? Şer’i davalara Kadı bakar.

? Kadılar bulunduğu yerin en üst düzey yöneticisidir.

? Kadıların başında ise baş kadı anlamına gelen Kadi’ül Kudat bulunur.

? Kadıların verdiği karara itiraz halinde dava Divan-ı Mezalimde görüşülür.

? Siyasi otoriteden bağımsızdır.

Örfi Hukuk:

? Temelini Töre’den alır.

? Yönetim, Askerlik ve Maliye alanları ile ilgilenir.

? Sosyal güvenlik davalarına bakar.

? Davalara Emir-i Dad (Dadbeg) adlı hakimler bakar.

? Emir-i Dâd’ın vezir ve divan üyelerini yargılama ve tutuklama yetkisi vardır.

? Ordu mensuplarının davalarına ise Kadı asker (Kadı Leşker , Kazasker ) bakmaktaydı.

Moğollar’da Hukuk:

? Moğol Devleti’nin hukuk ve askerlik işlerini düzenleyen kanunlar, Cengiz Yasası olarak tanınmıştır.

? Bu yasalar oluşturulurken eski Moğol hukuk ve törelerinden ve Türklerin de uyguladığı hukuk kurallarından faydalanılmış, Cengiz Yasası çok sert bir şekilde uygulanmıştır.

Cengiz Yasası’ndan Bazı Maddeler

Yasa; birbirini sevmeyi, zina suçu işlememeyi, hırsızlık yapmamayı, yalan yere şahitlikte bulunmamayı, hain olmamayı,
ihtiyarları ve fakirleri korumayı emreder.

Bu söylenenlere karşı aykırı davrananlar ölümle cezalandırılır.

Kim bilerek yalan söyler, sihirbazlıkla uğraşır, bir başkasını
gözetler, kavga eden iki kişinin arasına girer ve kavga edenlerden
birine yardım ederse ölümle cezalandırılır.

Bir savaş esirine, onu esir edenin izni olmaksızın yiyecek ve
giyecek veren de ölüme mahkum olur.

Sadri Maksudi Arsal, Türk Tarihi ve Hukuk, s. 165-168

Bu bilgiler MEB ve Akademik kaynaklar referans kullanılarak hazırlanmıştır.