Atlı göçebe kültürünü benimseyen Türkler genellikle bilgi ve tecrübelerini sonraki kuşaklara ailede ve sosyal yaşam içinde aktarmışlardır.
Bu doğrultuda töre, eğitimin yeni kuşaklara aktarılmasında önemli bir yere sahiptir.
Yazı ve Dil:
🔷 Eski Türklerde yazılı kültüre geç başlanmasında en önemli etken; göçebe yaşamdır.
🔷 Yazılı kültüre geç başlanmasından dolayı Türklerin ilk dönemleriyle ilgili bilgilere daha çok Çin, Bizans ve Sasani kaynaklarından ulaşılmaktadır.
🔷 Türkler İslamiyet öncesinde 38 harfli Göktürk ve 18 harfli Uygur alfabelerini kullanmışlardır.
🔷 Türklerin tarih boyunca kullandığı alfabeler ise şunlardır;
- Köktürk (Orhon)
- Uygur
- Soğd ( İran )
- Çin
- Kiril
- Fars
- Arap
- Latin
🔷 Göktürk (Orhun) Alfabesi 38 harflidir ve Orhun Kitabeleri bu alfabeyle yazılan ilk belgelerdir (Türk Tarihi’nin ilk alfabesi).

🔷 Uygur Alfabesi 18 harflidir ve hazırlanmasında Soğd Alfabesi’nden yararlanılmıştır.
🔷 Uygurlar döneminden kalan en önemli eserlerden biri olan “Altın Yaruk”, Çince’den Uygur Türkçesi’ne çevrilmiştir, dini bir eserdir. Ayrıca “Sekiz Yükmek” ve “İki Kardeş Hikâyesi” de ünlü Uygur metinleri arasında yer alır.
Edebiyat:
Sözlü Edebiyat:
🔷 Türk edebiyatının ilk örnekleri sözlü edebiyat ürünleri olmuştur. Bunlar; Türkler’in hayat felsefelerini, yaşayış tarzlarını anlatan “Sav“lar ölen büyükler için sevgi dolu sözler içeren “Sagu“lar ile avlarda, savaşlarda, akınlarda ve şölenlerde musiki ile söylenen şiirlerden oluşan “Koşuk“lardır.
💠 Sav: Atasözü |
💠 Koşuk: Şiir |
💠 Sagu: Ağıt (Divan-ü Lügati’t-Türk’teki Alp Er Tunga Sagusu bu türün önemli bir örneğidir. ) |
💠 Hikaye: Dede Korkut hikayeleri |
💠 Destan: Kahramanlık hikayeleri |
Destanlar:
🔷 Destanlar İslamiyet’ten önceki Türklerin inanç; töre ve hayat tarzını günümüze kadar ulaştıran eserlerdir.
🔷 Başlıca destanlar şunlardır:
(Mobil görünümde tablonun ekrana sığmaması halinde tabloyu yana kaydırarak yazıların görünmesini sağlayabilirsiniz.)
DESTAN | KİME AİT? | KONUSU |
Şu | İskitler (Sakalar) | Şu adındaki bir hükümdarın Büyük İskender‘in Türk illerine yürüyüşü sırasında onunla yaptığı savaşları anlatır. |
Alper Tunga | İskitler (Sakalar) | Alp Er Tunga’nın yiğitliklerini ve yaptığı savaşları anlatır. Şehnamede Alper Tunga’ dan Afrasiyab şeklinde bahsedilir. |
Oğuz Kağan | Asya Hunları | Oğuz (Mete Han) Kağan’ın yaşamı, yiğitlikleri, ülkesini nasıl genişletip oğulları arasında nasıl bölüştürdüğü ve Orta Asya’da Türk birliğini kuruşu anlatılır. |
Ergenekon | Köktürkler | Köktürklerin Demir Dağı eritip Ergenekon‘dan çıkarak devlet kurmaları anlatılır. |
Bozkurt | Köktürkler | Köktürklerin dişi bir kurttan türeyişi anlatılır. |
Attila | Avrupa Hunları | Attila’nın ölümünden sonra yakılan ağıtta kahramanlıklarından bahsedilir. |
Sihirli Geyik | Avrupa Hunları | Hunların Macarlarla kardeş olduğu anlatılır. |
Manas | Kırgızlar | Karahanlılar arasında, XII. yüzyıl başlarında meydana gelen siyasi ve askeri mücadeleler sırasında Kırgızların yaşadıkları olaylar anlatılır. (İslamiyet sonrası) En uzun Türk destanıdır. |
Yaratılış | Altay ( Yakut) Türkleri | Tanrı Kayra Han’ın dünyayı yaratması ve şeytanı (Erglig) huzurundan kovması anlatılır. |
Türeyiş | Uygurlar | Uygur hakanının üç kızını insanoğluyla evlendirmeyi uygun bulmayıp onları bir tanrıyla evlendirmesini konu alan bir destandır. Tanrı sonra Bozkurt haline dönüşür. |
Göç | Uygurlar | Uygur hükümdarlarının Çinlilerle savaşmamak için Çin prensesiyle evlenmek istemesi ve Çinlilerin bu prenses karşılığında Türkçede kutsal sayılan bir taşı almalarını anlatır. |
🔷 Bu destanlardan başka; Uygurlara ait “Kutlu Dağ” ,Bulgarlara ait “Şan Kızı” destanları da önemlidir.
🔷 Destanlardan söz etmişken İslamiyet sonrası destanlar ve diğer dünya destanlarına da bir göz atalım:
🔷 İslamiyetten sonraki Türk destanları;
- Manas Destanı
- Cengiz Han Destanı
- Timur Destanı
- Seyit Battal Gazi Destanı
- Köroğlu Destanı
- Danişment Gazi Destanı
🔷 Dünya destanları;
- Hint Destanı: Ramayana ve Mahabarata
- Yunan Destanı: İlyada ve Odysseia
- Latin Destanı: Eneid
- İran Destanı: Şehname
- Fransız Destanı: Chonson de Roland
- Fin Destanı: Kalevela
- Alman Destanı: Niebelungen Lied
- Rus Destanı: İgor
- Japon Destanı: Şinto
- İspanya Destanı: Cid
- Sümer Destanı: Gılgamış
Yazılı Edebiyat (Yazıtlar) :
Yenisey Kitabeleri :
- Kırgızlar’a aittir.
- Türklerin bilinen en eski kitabesidir.
- Kırgızların mezar taşlarına yazdıkları yazılardan oluşmaktadır.
Bugut Yazıtları :
- Köktürklere ait en eski kitabedir.
Orhun Abideleri :
- Kutluklar’a aittir.
- Çince ve Orhunca yazıldı.
- Moğolistan’da bulunur.
- Türk adının geçtiği ilk yazılı belgedir.
- Hükümdarın görevleri ve Çin entrikaları anlatılır.
- Halkın devlete karşı olan sorumlulukları anlatılır.
- Türk tarihinin ilk siyasetnamesidir.
- İlk çözülen kelime “Tengri” dir.
- Yazıyı çözen filolog W. Thomsen’dır.
- Vezir Tonyukuk, Kül Tigin ve Bilge Kağan adına dikilmiştir.
Terhin ( Taryat ) Yazıtı :
- Uygurlar’a aittir.
- Uygur Kağanı Moyun-Çor tarafından diktirilmiştir.
- 1970 senesinde Moğolistan’da Tarbagatay Dağlarının 2 km güneyinde N. Ser-Odjav ve V.V. Volkov adlı iki arkeolog tarafından bulunmuştur.
Moyençur ( Sine Usu ) Kitabesi :
- Uygurlar’a aittir.
- Köktürk harfleri ile yazılmıştır.
- 1818 ‘de Ramstedt tarafından yayınlanmıştır.
- Uygur Kağanı Moyen Çör’ün Çin’e karşı yaptığı seferlerden bahseder.
Karabalsagun Yazıtı :
- Uygurlar’a aittir.
- Türkçe, Soğdca ve Çince yazılmıştır.
- Uygurların Maniahizm’e geçişi anlatılmıştır.

Bu bilgiler MEB ve Akademik kaynaklar referans kullanılarak hazırlanmıştır.
Cevap Yok