Osmanlı Devleti’nde ekonomi faaliyetlerinin en önemli sektörleri başta tarım olmak üzere hayvancılık,ticaret ve zanaatkarlıktır.
Osmanlı’da bazı şehirler üretimleri ile adını duyumuşlardır. Bu şehirler ekonomi hayatını oldukça olumlu yönden etkilemişlerdir.
Örneğin; Konya’da dokuma sektörü, Tokat’ta bakırcılık sektörü , Amasya ve Erzincan’da gümüşçülük sektörü , Ankara ve Kastamonu’da soft kumaş, Bursa’da ipekçilik, Selanik’te çuhacılık, Edirne’de ayakkabıcılık, Bulgaristan’da aba, kıl dokuma işçiliği ve üretimi oldukça gelişmiştir.
Osmanlı’da ekonomi denince aklı gelenlerden biri de esnafların kurmuş olduğu Lonca Teşkilatı‘dır. Bu teşkilat ekonomi ve ticarette adeta bir denetim mekanizması gibi işlerdi. Fakat özellikle Avrupa’da ortaya çıkan Sanayi İnkılabı bu teşkilatın iyice zayıflamasına neden olmuştur.
Ayrıca 1838’de İngiltere ile imzalanan Balta Limanı Ticaret Anlaşması , Osmanlı Devleti’nin yabancı tüccarlara uyguladığı sınırlamaları kaldırmasına neden oldu. Bu anlaşma ve kapitülasyonlarla beraber ekonomi oldukça yıprandı ve Osmanlı Devleti Avrupalı devletlerin açık pazarı haline geldi. Avrupa malları ile baş edemeyen esnaf tezgâhını ve atölyesini kapattı. Yerli sanayi iflas etti. Sanayi Devrimi Osmanlı’yı en çok tekstil alanında etkiledi.
Avrupalıların yapmış olduğu Coğrafi keşifler ise İpek ve Baharat yollarının önemini kaybetmesine neden oldu.
Osmanlı Devleti’nde ekonomi iyice bozulunca 19. yüzyılın ortalarında alınmaya başlayan dış borçlar ödenemez duruma geldi ve Avrupa’lı devletler 1881’de Duyun-u Umumiye İdaresi ’ni kurdu. Böylece Osmanlı’nın gelir kaynaklarına da el konuldu.
“Osmanlıda neden ekonomi bu kadar bozuldu?” konusuna bir kez daha değineceğiz, fakat öncelikle Osmanlı’da ekonomi ile ilgili kavramlar,Osmanlı Bankaları,gelir kaynakları,vergiler gibi konulara değinelim.
Osmanlı Devleti’nde Ekonomi İle İlgili Kavramlar:
İaşecilik: Ülkede bir malın kaliteli ve uygun fiyatlı olarak bulundurulmasıdır.
Gelenekçilik: Bir malın arz-talep dengesi gözetilerek üretilmesidir.
Fiskalizm: Gelirlerin en üst düzeye,giderlerin ise en alt düzeye indirilmeye gayret edildiği ekonomi anlayışıdır.
Merkantilizm: Avrupa’da 15-16. yüzyılda gümüş ve altının zenginlik aracı sayıldığı ekonomi anlayışıdır. Bu anlayış Osmanlı’ya zarar vermiştir.
Narh Sistemi: Devletin fiyatlara müdahale etmesidir.
Lonca Teşkilatı: Ahilik Teşkilatı‘nın devamı niteliğindeki teşkilattır. Fakat bu teşkilata gayrimüslimler de girebilirdi. Cihatlara gidilmezdi. Bu teşkilat içinde esnafı koruyanlara ise “Yiğitbaşı” denirdi. Esnaf ile halk arasında ilişkileri düzenleyenlere “Kethüda(Kahya)” denirdi. Ayrıca bu teşkilatın başındakilere de “Şeyh” veya “Pir” denirdi.
Derbent Teşkilatı: Geçitlerin bakım ve onarımının yapıldığı ve buraların vergilerinin toplandığı teşkilattır. Ayrıca bölgenin güvenliğini de sağlamışlardır.
Hirfet Teşkilatı: Küçük esnafların üye olduğu esnaf teşkilatıdır.
Menzil Teşkilatı: Kervanlar arasındaki haberleşmeyi sağmakla görevli teşkilattır.
Mekkari Taifesi: “Mekkar” ; at,eşek ve deveye verilen ortak bir isimdir. Bu teşkilat ise bu hayvanlar aracılığıyla nakliye yapan teşkilattır.Bir nevi günümüzde ki kargo veya nakliye şirketleridir.
Gedik: İş yeri açma ruhsatına verilen isimdir.
Tağşiş: Paranın değerinin düşürülmesidir.
Ehli Hibre: Malların kalitesini kontrol eden görevlilere verilen addır.
Kızıl (Züyuf) Akçe: Paralardaki gümüş oranın azaltılıp, bakır oranının artırılmasıdır.
Kapan Emini: Kapanlardaki malların dağıtılmasından sorumlu görevlidir.
Bezirgan: Büyük tüccarlara verilen isimdir.
Muhtesip: Çarşı ve pazarları denetleyen görevlilerdir.
Osmanlı Devleti’nde Toplanan Vergiler:
| Öşür | Müslüman halktan peşin olarak alınan 10 da 1 oranındaki toprak ürünleri vergisidir .(1925’te kaldırılmıştır.). |
| Haraç | Gayrimüslim halktan alınan 5 de 1 oranındaki toprak ürünleri vergisidir. |
| Cizye | Gayrimüslimler’den askere gitmeme karşılığında alınan vergidir. (1856 Islahat Fermanı’yla kaldırılmıştır.). |
| Avarız | Olağanüstü hallerde ordunun ihtiyacını karşılamak için alınan geçici vergidir. (Savaş, sel, deprem v.b). Duraklama Dönemi’nde sürekli alınmaya başlanmıştır. Mustafa Kemal zamanında yayınlanan “Tekalif-i Milliye” emirlerine benzetebiliriz. |
| Çiftbozan | Tarımda üretimin sürekliliğini sağlama amacıyla bir veya iki yıl toprağını mazeretsiz olarak boş bırakan köylüden alınan tazminat vergisidir. |
| Çifthane | Köylünün bir çift öküz ile devlete ait tarlayı sürdüğü kadar ödediği vergidir. |
| İspenç | Gayrimüslümler’den alınan toprak vergisidir. |
| Ağnam | Küçükbaş hayvan yetiştirenlerden alınan vergidir. |
| Resm-i Pençik | Savaş esirlerinin serbest bırakılması karşılığında alınan vergidir. |
| Bac | Pazar yerlerinden toplanan vergidir. |
| İhtisap Resmi | Ruhsat verilmesi karşılığında alınan vergidir. |
| Kantariye | Tartılardan alınan vergidir. |
| Bennak | Evli erkeklerden alınan vergidir. |
| Mücerred | Bekar çiftçi erkeklerden alınan vergidir. |
| Derbent Resmi | Geçit ve köprülerden alınan vergidir. |
| Gümrük | Dış ülkelerden gelen mallardan alınan vergidir. |
| Arusane | Yeni evlenenlerden alınan vergidir.Kız tarafı öder. |
| Cerime | Suçlulardan alınan vergidir. |
| Ağıl | Küçükbaş hayvan barınaklarından alınan vergidir. |
| Geçit | Sürü sahiplerinin İstanbul üzerinden geçerken ödediği vergidir. |
| İltizam | Muaccele bedelinin alındığı vergidir.( Bu yöntemle vergi toplayanlara Mültezim denir) |
| Maden | Madenlerden alınan vergidir. |
| Bad-ı Heva | Kaynağı belli olmayan vergilerdir. |
| İmdadiye Seferiye | Sefer zamanlarında alınan vergidir. |
| İmdadiye Hazariye | Barış zamanlarında alınan vergidir. |
| İane-i Cihadiye | Cihat zamanlarında alınan vergidir. |
| Kürekçi | Kürekçi ve aileleri için toplanan vergidir. |
| İzni Sefine | Boğazlar üzerinde geçen gemiler için alınan vergidir. |
Osmanlı Devleti’nde Paralar:
🔷 Osmanlı’da ilk bakır para Osman Bey tarafından bastırılmıştır.
🔷 İlk gümüş para Orhan Bey döneminde bastırılmıştır.
🔷 İlk altın para (Sultani – Sikke-i Hasene) ise Fatih Sultan Mehmet döneminde bastırılmıştır.
🔷 İlk kâğıt para Sultan Abdülmecit döneminde bastırılmıştır.(Kaime)
🔷 Ayrıca 1844’te yine Sultan Abdülmecit döneminde “Yirmi Kuruş” değerinde “Mecidiye” bastırılmıştır.
🔷 Bilgileri toparlayacak olursak:
| Paranın Adı | Paranın Cinsi | Dönemi |
| Akçe (Mangır) | Bakır | Osman Bey |
| Sikke-i Hasene (Sultani) | Altın | Fatih Sultan Mehmet |
| Kaime | Kağıt | Sultan Abdülmecit |
| Mecidiye (Guruş) | Demir | Sultan Abdülmecit |
Osmanlı Devleti’nin Gelir Kaynakları:
- Vergiler
- Ganimetler
- Savaş tazminatları
- Bağlı beylik ve devletlerin ödediği harçlar
- Orman gelirleri
- Madenler ve tuzlalar
Osmanlı Ekonomisinin Bozulmasının Nedenleri:
- Saray masraflarındaki artış,
- Savaşların uzun sürmesi nedeniyle ganimet gelirlerinin azalması,
- Coğrafi Keşifler sonucu İpek ve Baharat Yolu’nun cazibesini kaybetmesi,
- Kapitülasyonların yaygınlaşması,
- Olumsuz ekonomik antlaşmalar (Balta Limanı Ticaret Antlaşması gibi),
- Padişahların sürekli değişmesi,
- Tımar Sistemi’ndeki bozulmalar (İltizam usulünün yaygınlaşması),
- Vergilerdeki artış sonucu başlayan isyanlar.
Osmanlı Bankaları:
🔷 Osmanlı Devletinde bankacılığa geçişin ilk aşaması ,Tanzimat döneminde açılan ilk banka Bank-ı Dersaadet (İstanbul Bankası) ile oldu. (1847).
🔷 Osmanlı Bankası’na (Bank-ı Şahanei Osmanî) 1863’te para basma yetkisi verildi.
🔷 1867’de Memleket Sandıkları kuruldu. Memleket Sandıkları Ziraat Bankası’nın temelini oluşturmuştur.
🔷 Ziraat Bankası ise 1888’de kurulmuştur.
🔷 Ayrıca II. Meşrutiyet dönemi’nde de Osmanlı İtibar-i Milli Bankası açılmıştır.
🔷 Şimdi bu bilgilere tablomuzda yer verelim.
| Bankanın Adı | Bankanın Özelliği |
| Bank- Dersaadet | Osmanlı’nın ilk bankasıdır.Bu banka Galatalı bankerler tarafından açılmıştır. |
| Bank-ı Osman-i Şahane | Osmanlı’nın paralarını basmaya yetkili olan bir İngiliz bankasıdır. |
| Memleket Sandıkları | Çiftçiye ucuz kredi sağlamak amacıyla kurulmuştur.Ziraat Bankası’nın temelini oluşturur. |
| Ziraat Bankası | 1888 yılında Memleket Sandıkları isim değiştirerek Ziraat Bankası kurulmuştur. Bankanın kurulmasında Mithat Paşa büyük rol sahibidir. |
| İtibar-ı Milli Osmanlı Bankası | İttihatçıların bankası olup 1924 yılında İş Bankası ile birleşmiştir. |
Bu bilgiler MEB ve Akademik kaynaklar referans kullanılarak hazırlanmıştır.
| Görsel Kaynakları: https://www.eritela.com/osmanli-doneminde-bankacilik/ https://blog.saltonline.org/post/166743662914/arşivden-çıktı-osmanlı-bankası-izmir https://islamansiklopedisi.org.tr/kaime |
Cevap Yok